Seneca những bức thư đạo đức 24

 Bức thư số 24: Bàn về cái chết

Bạn thân mến! 

 Bạn viết rằng bạn đang lo lắng về kết quả của vụ kiệu tụng mà kẻ thù đã tạo ra. Bạn cho rằng tôi sẽ khuyên bạn nên nghĩ đến những thứ tốt đẹp hơn, và tìm chút an yên trong sự cám dỗ của hy vọng. Sau tất cả, có lý do gì để lo lắng về những thứ trong tương lai, hủy hoại hiện tại vì những lo sợ chúng mang lại. Khi mà chúng đến, ta sẽ có thời gian để giải quyết chúng. Rõ ràng là ngờ nghệch khi bị hoảng loạn ngay lúc này, chỉ bởi bạn sẽ bị hoảng loạn trong tương lai. 

 Nhưng không, tôi sẽ chỉ cho bạn một con đường khác để đến với thanh thản. Nếu bạn muốn chấm dứt lo toan, hãy tập trung tâm trí bạn vào chính những thứ bạn lo sợ sẽ xảy ra, và tưởng tượng như thể chúng chắc chắn sẽ xảy ra vậy. Bất kể điều đó là gì, hãy ước lượng hậu quả trong đầu, và cả sự sợ hãi của bạn. Bạn sẽ sớm nhận ra những thứ bạn sợ thực chất không quá to tát hoặc sẽ chóng qua.

Thậm chí tôi cũng sẽ không cần phải đưa cho bạn quá nhiều ví dụ để bạn tin. Mỗi thế hệ đều chứa đầy những tấm gương như thế. Bất cứ nơi đâu ta hướng sự chú ý tới, trong nước hay nước ngoài, những cá nhân với tâm trí vững vàng hoặc cực kỳ liêm khiết đều sẽ xuất hiện trong tâm trí ta. Thử cho rằng bạn bị kết án: có gì tồi tệ sẽ xảy đến với bạn hơn là bị lưu đày, hoặc ngục tù? Hay có gì đáng sợ hơn bị thiêu cháy? Hãy nghĩ đến từng thứ một trong số chúng, và tự nhắc bản thân những người đã đối mặt với chúng một cách dũng cảm. Bạn thậm chí không cần phải tìm kiếm, mà sẽ có cơ số người để nhớ về. Rutilius cam chịu án như thể thứ duy nhất quan trọng với ông ta là bị đánh giá sai. Metellus chấp nhận đi đày một cách dũng cảm, Rutilius thậm chí còn hân hoan. Trong khi Metellus quyết tâm sẽ trở về vì tình yêu đất nước, Rutilius từ chối trở về vì chống đối Sulla, người mà ở thời điểm đó là tối thượng không ai dám cãi lại. Socrates giảng bài trong tù, và mặc dù có những người sẵn sàng sắp xếp giải thoát cho ổng, ổng từ chối, ở lại trong tù để đối mặt với 2 thứ mà người đời vẫn sợ đến vãi mật: cái chết và tù đày.

 Mucius tự cho tay mình vào lửa. Chỉ cần bị bỏng đã đau khổ lắm rồi, còn khó tưởng tượng đến thế nào nếu chính ta lựa chọn hành động thiêu cháy một phần cơ thể mình. Bạn thấy không, một người đàn ông không cả được học hành trường lớp, không một lời chỉ dạy về cách đối mặt với cái chết hay đau đớn, mà chỉ bằng chính sức mạnh, sự ngoan cường và lòng dũng cảm của một người lính, đã tự thực hiện sự tra tấn mà kẻ thù định dành cho mình. Ông ấy chứng kiến tay phải mình bị hủy hoại trong ngọn lửa của kẻ thù. Da thịt bị nung cháy và từ từ tách rời khỏi xương, nhưng ông ta không hề dao động hay có ý định rút tay ra, mà chính kẻ thù phải dập tắt ngọn lửa bên dưới. Có những thứ khác ông ta có thể thực hiện, nhưng chắc chắn không có hành động nào có thể dũng cảm hơn thế. Hãy chú ý sự mạnh mẽ của phẩm cách dũng cảm khi đối mặt với hiểm nguy, nó lớn hơn rất nhiều so với sự tàn ác đề ra những hiểm nguy ấy: Porsenna cảm thấy còn dễ dàng tha tội mưu sát của Mucius hơn là Mucius tự tha thứ cho mình vì đã thất bại.

"Những ví dụ như thế cứ mãi được nhắc đi nhắc lại trong tất cả các trường phái. Khi bạn nói đến việc coi nhẹ cái chết, chắc bạn sẽ lại lôi Cato ra, đúng không?" bạn hỏi. Tại sao không cơ chứ? Tại sao tôi không thể nhắc lại với bạn về đêm cuối của Cato, ông ta vẫn có thể ung dung mà đọc Plato, với lưỡi kiếm để bên mình. Đó là 2 thứ mà ông ta đã chọn để đối mặt với giờ khắc cuối cùng của cuộc đời, một thứ cho ông dũng cảm để đối mặt với cái chết, và một thứ để ông tự kết thúc đời mình. Sau khi ông ta lo liệu chuyện hậu sự, dù cho thực ra cũng chẳng có hy vọng gì cho tương lai tốt đẹp hơn, ông ta quyết định là sẽ không ai có quyền hành hình, hay cơ hội để cứu ổng. Rút gươm, lưỡi gươm mà ông ta luôn gìn giữ sự cao quý, ông ấy nói: "Số mệnh, người đã khước từ mọi mong muốn của ta. Cho đến nay ta đã chiến đấu cho quê hương mình, cho tự do của nó chứ không phải của mình ta. Mục đích duy nhất của đời ta không phải là được tự do, mà là được sống giữa những người tự do. Giờ đây mục tiêu ấy đã không còn hy vọng gì nữa, hãy để ta ra đi". Sau đó ông ta lấy gươm tự đâm chính mình, và khi mà vị thầy thuốc đến cố sức băng bó nó lại, với chút máu ít ỏi còn lại, khi đã quá yếu, nhưng với một tinh thần vẫn ngoan cường và mạnh mẽ, và sự căm hận lúc ấy không chỉ với Caesar mà với chính bản thân ông ấy, ông ấn bàn tay mình vào vết đâm và lôi ra một phần của tâm hồn cao quý vượt trên tất cả các sức mạnh thống trị khác.

Tôi không chất đống những ví dụ ấy chỉ vì mục đích văn chương, mà để khuyến khích bạn đừng sợ hãi những thứ tưởng chừng rất nguy hiểm. Sẽ là dễ dàng hơn rất nhiều để làm điều đó nếu tôi có thể chỉ cho bạn không chỉ những người thông thái có thể đối mặt một cách nhẹ nhàng với những hiểm nguy: rất nhiều người dù có thể vô cùng tồi tệ ở những mặt khác lại vẫn có thể làm như thế. Ví dụ như Scipio, bố vợ của Pompey. Một cơn gió ngược lôi tàu của ông ta về lại châu Phi, bị bắt giữ bởi kẻ thù, ông lấy kiếm tự đâm mình, và khi mọi người hỏi thì ông trả lời: “Mọi thứ đều tốt đẹp”. Chính câu nói đó khiến ông ta sánh ngang với những vị anh hùng đi trước và lưu danh muôn đời sau. Thực sự là một điều lớn lao khi có thể chiếm Carthage, và lớn lao hơn nữa khi có thể vượt trên cái chết. Mọi thứ đều tốt đẹp: liệu có cái chết nào cao quý hơn cho một vị tướng? 

Tôi không ngồi luyên thuyên chuyện lịch sử với bạn, và tôi cũng không thu thập ví dụ từ mỗi thế hệ, dù có rất nhiều người có thể coi nhẹ cái chết. Quan sát chính thời đại của chúng ta, thời đại của lười biếng và hư hỏng: nó cũng có thể cho ta những ví dụ về những người ở các tầng lớp khác nhau, độ tuổi khác nhau, có thể chấm dứt sự bất hạnh của họ bằng cách tìm đến cái chết. Tin tôi đi, cái chết thực sự không đáng sợ, và chỉ cần một chút dứt khoát trong thái độ, một người có thể tìm đến nó một cách bình thản. Vậy nên hãy lắng nghe một cách không sợ hãi sự kết tội từ kẻ thù của bạn. Lương tâm trong sạch của bạn cho bạn lý do để tin tưởng, và, vì rất nhiều thứ khác có thể ảnh hưởng đến kết quả cuối cùng, hy vọng điều tốt nhất, nhưng hãy chuẩn bị cho điều tồi tệ nhất. 

Hãy nhớ trên hết, đừng chấn động. Quan sát kỹ mọi thứ, và bạn sẽ học được rằng: không có gì đáng để sợ hãi về tình cảnh của bạn trừ chính nỗi sợ hãi. Bạn thấy đấy, với trẻ con, những người thân quen như bố mẹ có thể dễ dàng làm chúng sợ gần chết chỉ cần bằng cách đeo mặt nạ. Thực ra chính điều đó đang xảy ra với chúng ta, những đứa trẻ to xác. Chỉ là với chúng ta, chiếc mặt nạ cần phải lột bỏ, không phải từ người khác, mà từ những sự kiện. Và khi đó sự sợ hãi sẽ chấm dứt. 

"Tại sao ngươi lại làm 1 show về gươm đao và những đau đớn hành hạ khác? Hãy tránh xa ta với những thứ đó, đi mà dọa bọn ngốc. Ngươi chỉ là cái chết, thứ mà mới hôm qua nô lệ hay thậm chí người hầu của ta còn có thể khinh thường. Tại sao phải bày ra thêm lần nữa những thứ đồ tra tấn này trước mắt ta? Tại sao chúng lại còn được thiết kế đặc biệt cho từng bộ phận của cơ thể? Tại sao có đến cả ngàn dụng cụ để tách từng bộ phận cơ thể? Hãy bỏ những thứ ấy đi, những thứ khiến chúng ta trở nên bàng hoàng với sợ hãi. Và ngươi, hãy làm im lặng những tiếng rên rỉ, khóc lóc, và hét thất thanh của những người cũng đang bị hành hình. Ngươi cũng chỉ là sự đau đớn, thứ mà người bị viêm khớp khinh thường, người mắc chứng khó tiêu chịu đựng trong các bữa tiệc linh đình, hay thứ mà người phụ nữ bình thường nhất cũng có thể chịu đựng khi sinh đẻ. Nếu ta có thể chịu được ngươi, ngươi chả có gì đáng kể; còn nếu không, thì ngươi cũng qua nhanh thôi".

 Ghi nhớ những lời nói ấy trong đầu bạn. Bạn đã nghe chúng quá nhiều lần, và nói chúng nữa. Nhưng chỉ có hành động của bạn mới có thể chứng tỏ liệu những lời bạn nói có đúng hay không. Vì sự buộc tội nhục nhã nhất với chúng ta như những người yêu triết là ta chỉ nói chứ không thể thực hiện. Ok, vậy cái chết, lưu đày, sự đau đớn đến với bạn: liệu đây có phải lần đầu bạn nhận thấy? Bạn sinh ra để đón chúng. Bất cứ thứ gì có thể xảy ra, hãy nghĩ đến chúng như chắc chắn sẽ xảy ra.

Tôi biết bạn đã thực hiện những điều tôi khuyên. Vậy trên đó, bạn đừng để sự lo lắng của bạn chiếm ngự trí óc, vì nó sẽ làm não bạn tê liệt, và bạn sẽ có rất ít nhuệ khí khi bạn cần chứng tỏ mình. Hãy hướng suy nghĩ của bạn xa khỏi tình trạng hiện thời, đến với những sự kiện đại chúng. Nói với bản thân bạn rằng cái cơ thể bạc nhược này không vĩnh cửu, và nó rất mong manh. Không chỉ những đau khổ có thể đe dọa nó: ngay cả những thoải mái tiện nghi cũng hoàn toàn có thể đày đọa nó. Tiệc tùng khiến nó không thể tiêu hóa, rượu bia khiến nó chấn động và làm tê liệt các dây thần kinh, ham muốn (tình dục) khiến đẩy nhanh tốc độ lão hóa, đặc biệt là của khớp. 

Tôi sẽ trở nên nghèo khổ - đúng, và tôi sẽ là một trong những người như vậy. Tôi bị lưu đày - tôi sẽ nghĩ mình như một người sinh ra ở nơi bị lưu đày. Tôi bị tiết chế. Gì cơ? Bạn nghĩ giờ bạn đang tự do? Tự nhiên đang hành hạ ta trong thân xác ì ạch nặng nề này. Tôi sẽ chết. Thứ mà bạn đang thực sự nói là: “Tôi sẽ không còn bị đe dọa bởi đau ốm, tù đày, hay cái chết”.

 Tôi sẽ không ngờ nghệch đến nỗi hát cho bạn nghe bài hát của Epicurus, về sự vô nghĩa của nỗi lo địa ngục, rằng Ixion không cuốn quanh bánh xe, hay Sisyphus không phải dùng vai mà đẩy tảng đá lên mỗi ngày, hay ruột một người không thể bị tháo ra lắp vào. Không ai ngu ngốc đến độ sợ Cerberus, bóng tối, hay những bộ xương ma cà rồng. Cái chết hoặc là tiêu thụ ta hoặc là giải phóng ta. Nếu chúng ta được giải phóng, điều tốt đẹp hơn sẽ chờ đón ta, khi mà những gánh nặng đã được giải thoát. Nếu cái chết tiêu thụ ta, vậy chả có gì chờ đợi ta cả: cả điều tốt điều xấu đều đã qua.

Giờ hãy cho phép tôi nhắc bạn nhớ về bài thơ của chính bạn, vì có lẽ bạn phải hiểu rõ bạn viết nó không phải chỉ cho người khác mà cho chính bản thân mình. Thật xấu hổ khi nói một đường làm một nẻo, vậy còn xấu hổ đến thế nào nếu viết một đường hành động một nẻo. Tôi nhớ có lần bạn đã mở rộng từ chủ đề: “Chúng ta không đối mặt với cái chết một lần duy nhất, mà từ từ tiến đến nó”. Chúng ta chết mỗi ngày một chút, vì mỗi ngày một phần của cuộc sống bị lấy mất khỏi ta. Ngay cả khi chúng ta còn đang phát triển, cuộc đời ta đã đi xuống. Ta mất thời bập bõm biết đi, thời thơ ấu, rồi trai trẻ. Tất cả thời gian của ta bị mất trong khoảnh khắc nó trôi qua, đến tận ngày hôm qua, và ngay cả hôm nay cũng bị chia cắt bởi phần đã mất. Như chiếc đồng hồ nước không chỉ làm cạn đến giọt cuối cùng mà còn tất cả những thứ trôi qua nó trước đó, giờ cuối cùng của cuộc đời không phải là thời khắc duy nhất ta chết đi, mà chỉ cho ta cái kết cục của sự chết mà thôi. Đó là khi ta chạm tới cái chết, nhưng thực ra ta tiến đến nó từng bước mỗi ngày. Khi bạn giải thích tất cả những điều đó, bạn nói: Cái chết không phải là một sự kiện; cái chết mà thực sự đến với chúng ta chỉ là cái cuối cùng.

Tôi nghĩ bạn nên đọc lại lời mình thay vì bức thư của tôi. 

 Tôi biết bạn đang tìm kiếm món quà của mình trong thư này - những câu nói có thể truyền lửa cho bạn. Tôi sẽ cho bạn một thứ chính tôi đang nghiên cứu. Epicurus chế giễu những người mong muốn cái chết như chính những người sợ hãi nó: 

 "Tìm đến cái chết chỉ bởi khinh ghét sự sống thì thật là ngu ngốc, khi mà ngươi, chính thái độ của ngươi, khiến cái chết trở thành một thứ đáng tìm đến". 

 Hay một câu nói tương tự của ông ta: 

 "Có gì ngu ngốc hơn là tìm đến cái chết khi mà nỗi sợ chết khiến cuộc sống của bạn không yên".

 Và một câu nữa, cũng của ổng: 

 "Tôi cảm thấy sự sự ngờ nghệch, không, sự điên khùng của loài người, khi mà họ tìm đến cái chết bởi nỗi sợ chết". 

Bằng việc nhắc lại những câu nói ấy, bạn sẽ làm vững hơn tâm trí mình để có thể chịu đựng cả cái chết lẫn sự sống. Bởi chúng ta cần được chỉ bảo để có thể vững tâm trước cả tình yêu quá tha thiết với cuộc sống lẫn sự khinh ghét nó tột cùng. Ngay cả khi lý trí hướng một người tìm đến cái chết, hành động ấy cũng không nên được thực hiện một cách vô tâm hay nhanh chóng. Một người đàn ông dũng cảm và thông thái không nên chạy trốn khỏi cuộc sống, mà chỉ nên rời khỏi nó mà thôi.

Đồng thời, hay đặc biệt, một người cần tránh bị ảnh hưởng bởi ý định muốn chết. Bởi cũng giống như những thứ khác, bạn tôi ơi, có một sự suy xét bệnh hoạn chờ đợi cái chết, thứ đã thu hút những người thuộc dòng giống cao quý và có thiên hướng ưa liều lĩnh, và đồng thời những người nhút nhát và hèn kém. Bọn đầu tiên khinh ngạo đời, bọn thứ hai bị đời làm cho thất vọng. Những người khác cảm thấy họ đã bị làm cho chán ngấy với một vòng lặp đi lặp lại đầy tẻ nhạt của cuộc đời, họ không căm ghét đời nhiều như họ khinh nó. Chúng ta thậm chí có thể bị ảnh hưởng bởi nó ngay khi đang tìm hiểu triết học, khi ta nói: “Còn bao lâu nữa cho những thứ lặp đi lặp lại này?” Ý tôi là còn bao lâu tôi phải dậy và ngủ, ăn và lại đói, rồi lại lạnh hay lại nóng. Không thứ gì có kết thúc: tất cả mọi thứ đều kết nối đến mọi thứ khác trong cuộc đời. Mọi thứ đuổi theo những thứ khác theo vòng lặp: đêm đến sau ngày, ngày sau đêm, hè đến thu, thu đến lạnh giá của mùa đông, rồi mùa đông nhường bước cho xuân về. Mọi thứ ra đi chỉ để lại quay lại. Tôi chả làm thứ gì mới, nhìn thấy thứ gì mới. Người ta có thể phát bệnh vì những thứ như thế”. Có rất nhiều người cảm thấy, không phải là cuộc sống quá khó khăn, nhưng vô nghĩa. 

 Tạm biệt!